Prawa i obowiązki pracownika i pracodawcy — czyli co Ci wolno w pracy?

Prawa i obowiązki pracownika i pracodawcy przysługują każdemu — bez względu na branżę, rodzaj zarobków czy wymiar czasu pracy. Naprawdę warto je poznać — w końcu dobrze jest wiedzieć, co możesz, a czego nie możesz w miejscu pracy. Zobacz, co gwarantują Ci te prawa — i w jakich sytuacjach mogą one zostać zmodyfikowane.

Zakres obowiązków może kojarzyć się z umową o pracę. Owszem — to właśnie w tym dokumencie zapisane jest to, czym będziesz zajmować się na danym stanowisku. Jednak nie o tego typu kompetencjach i zadaniach będzie ten artykuł. 

Jako pracownik masz pewne prawa i obowiązki, które przysługują Ci z racji samego zatrudnienia. Spójrz na ten temat nieco szerzej — zauważ, że także Twój pracodawca nie ma wyłącznie samych obowiązków. Także i on ma uprawnienia, które dobrze jest poznać. 😄

Przeczytaj ten artykuł, jeżeli chcesz poznać odpowiedzi na następujące pytania:

• jakie masz prawa w miejscu pracy?
• na co może sobie pozwolić Twój szef?
• co określa Twoje prawa i obowiązki?

Prawa i obowiązki pracownika — jakie są?

Czym są prawa i obowiązki? To naprawdę zajmujący temat, który nadaje się na rozbudowany esej lub pracę naukową. Można rozmawiać o fundamentach wywodzących się z praw człowieka. Jednak brak tutaj miejsca na takie dywagacje. 😄

Skupmy się na pracowniku. Czy w związku z nawiązaniem stosunku pracy przysługują Ci jakieś specjalne prawa i obowiązki? Okazuje się, że tak — i jest tego całkiem sporo.

Jako pracownik masz prawo do:

• swobodnego wyboru pracy (wyjątki to np. zakaz wykonywania zawodu lub konieczność uzyskania szczegółowych kwalifikacji do wykonywania zawodu), za którą należy się godziwe wynagrodzenie, nie mniejsze niż określona płaca minimalna;
• poszanowania godności i innych dóbr osobistych ;
• równego traktowania — rozszerzone o zakaz jakiejkolwiek dyskryminacji (ze względu na płeć, rasę, wiek, religię, narodowość, orientację seksualną, niepełnosprawność, przekonania czy pochodzenie);
• prawo do jednakowego wynagrodzenia za jednakową pracę — czyli nie może być tak, że dwie osoby robiące to samo dostają inne wynagrodzenie;
• do wypoczynku — to bardzo szeroki temat. Z jednej strony odnosi się do konieczności odpoczęcia w ciągu dnia, a z drugiej — do wszelkiego rodzaju urlopów. Pracownik ma prawo do co najmniej 11 godzin nieprzerwanego odpoczynku dobowego oraz 35 godzin nieprzerwanego odpoczynku tygodniowego. To także prawo do przerwy w pracy co najmniej 15 minut (jeżeli czas pracy to przynajmniej 6 godzin). Więcej na ten temat przeczytasz w artykułach m.in. o wymiarze urlopu, urlopie na żądanie czy o urlopie wychowawczym;
• bezpiecznych i higienicznych warunków pracy — z którego wywodzi się fakt, że nie masz obowiązku wykonywania pracy, jeżeli miejsce nie spełnia wymogów BHP;
• tworzenia organizacji w celu ochrony i reprezentacji swoich interesów i praw (związków zawodowych) i przystępowania do tych organizacji;
• odszkodowania w przypadku naruszenia zasad równego traktowania — odszkodowanie ma być nie niższe niż minimalne wynagrodzenie za pracę;
• wynagrodzenia podczas wypowiedzenia — nawet jeżeli w tym czasie pracownik jest zwolniony z wykonywania obowiązków przez pracodawcę;
• otrzymywać wynagrodzenie (lub jego część) w okresie czasowej niezdolności do pracy.

Oczywiście nie jest tak, że masz tylko prawa. Z racji zatrudnienia, masz także szeroki katalog obowiązków, takich jak:

• sumienne i staranne wykonywanie pracy oraz stosowanie się do poleceń przełożonych (które mają związek z pracą i nie są sprzeczne z innymi przepisami Kodeksu czy umowy o pracę);
• przestrzeganie czasu pracy;
• przestrzeganie regulaminu i porządku pracy;
• przestrzeganie przepisów i zasad BHP oraz przepisów przeciwpożarowych
• dbanie o dobro zakładu pracy — w tym ochrona mienia i zachowanie tajemnicy przedsiębiorstwa;
• przestrzeganie tajemnicy określonej w odrębnych przepisach (np. tajemnicy handlowej);
• przestrzeganie zasad współżycia społecznego w miejscu pracy.

Brzmi rozsądnie prawda? 😄 Jeżeli nie będziesz wypełniać swoich obowiązków, to pracodawca może wyciągnąć wobec Ciebie konsekwencje — od nagan po zwolnienie dyscyplinarne. 

Jakie są prawa i obowiązki pracodawcy?

Pracodawca wcale nie jest w mniej uprzywilejowanej pozycji niż pracownik. Żeby stosunek pracy mógł być produktywny, także ta strona umowy musi mieć pewne uprawnienia — które są dla niej formą zabezpieczenia. 

Chcesz lepiej zrozumieć to zagadnienie? Musisz wiedzieć, że pracodawca ma prawo do:

• zatrudniania pracownika;
• zwalniania pracownika;
• kierowania procesem pracy pracownika;
• rozliczenia z efektów pracy;
• wymagania od pracownika sumiennego i starannego wykonywania pracy oraz poleceń;
• wymagania od pracownika m.in. przestrzegania regulaminu pracy, zasad BHP, zasad współżycia społecznego czy zachowywania tajemnicy przedsiębiorstwa;
• powierzenia pracownikowi innej pracy w przypadku przestoju w pracy;
• wymagania od pracownika gotowości do pracy — w formie dyżuru;
• zlecenia pracy w godzinach nadliczbowych (w szczególnych przypadkach);
• nakładania kar porządkowych (a także egzekwowania rozmaitych potrąceń finansowych określonych sum pieniężnych);
• przesunięcia terminu urlopu wypoczynkowego pracownikowi;
• wprowadzenia rozmaitych form monitoringu na terenie zakładu pracy;
• przyznawania dodatkowych świadczeń dla pracownika podnoszącego kwalifikacje zawodowe.

Jak widzisz — jest tego sporo. Przejdźmy teraz do jego obowiązków. Prawa i obowiązki pracownika trudno analizować w oderwaniu od praw i obowiązków pracodawcy. Bardzo często wygląda to tak, że jeżeli pracownik ma do czegoś prawo — to obowiązkiem pracodawcy jest umożliwienie mu skorzystanie z takiego uprawnienia.

Katalog zobowiązań pracodawcy jest bardzo szeroki. Musi on:

• przedstawić pracownikowi zakres jego obowiązków;
• organizować pracę w ten sposób, aby czas pracy był w pełni wykorzystany oraz by był możliwie jak najlepiej wykorzystany (m.in. poprzez zmniejszenie uciążliwości pracy monotonnej);
• przeciwdziałać jakimkolwiek formom dyskryminacji w zatrudnieniu (w tym udostępniać pracownikom informacje dotyczące przepisów dotyczących równego traktowania);
• przeciwdziałać mobbingowi;
• zapewniać bezpieczne i higieniczne warunki pracy oraz prowadzić regularne szkolenia w tym zakresie;
• wypłacać wynagrodzenie zgodne z umową i ustalonymi terminami
• umożliwiać, a nawet ułatwiać pracownikowi podnoszenie swoich kwalifikacji zawodowych;
• zapewnić sprzyjające warunki dla pracowników rozpoczynających pracę po szkole zawodowej lub wyższej;
• zaspokajać socjalne potrzeby pracowników (w miarę możliwości);
• oceniać pracowników oraz wyniki ich pracy przy użyciu obiektywnych kryteriów;
• prowadzić i odpowiednio przechowywać dokumentację pracowniczą;
• wpływać na kształtowanie zasad współżycia społecznego w miejscu pracy.

Jak widzisz — prawa i obowiązki pracodawcy to całkiem rozbudowany katalog. Zobacz teraz — skąd się one w ogóle wzięły? 😄

Prawa i obowiązki pracownika i pracodawcy — co je określa?

Znasz już prawa i obowiązki pracownika, ale pewnie zastanawia Cię — kto w zasadzie je określa? Przede wszystkim trzeba zajrzeć do Kodeksu Pracy. 

Nie możesz jednak pominąć także innego niezwykle istotnego dokumentu — czyli regulaminu zakładu pracy. W niektórych wypadkach prawa i obowiązki są opisywane także w… odrębnych ustawach — o tym jednak napiszę nieco później.  

Kodeks Pracy

Kodeks Pracy to jedno z pierwszych miejsc, do jakiego należy sięgnąć w celu zapoznania się z prawami i obowiązkami pracownika.

Jeżeli chodzi o uprawnienia pracownika — jest temu poświęcony m.in. Rozdział II Działu Pierwszego Kodeksu — Podstawowe zasady prawa pracy. To właśnie stamtąd wywodzi się większość praw wypisanych wcześniej. 

Z kolei temat obowiązków opisany jest w Rozdziałach I i II Działu Czwartego — nazywają się one Obowiązki Pracodawcy oraz Obowiązki Pracownika. 

Choć zwracam uwagę szczególnie na te rozdziały, to prawda jest taka, że w tym temacie ważny jest cały Kodeks Pracy. Nawet jeżeli poszczególne przepisy nie odnoszą się do tego tematu sensu stricto, to jednak i tak zmierzają one do uregulowania stosunków pomiędzy pracownikiem a pracodawcą. 

Czyli dla każdego świadomego pracownika — Kodeks Pracy to lektura obowiązkowa. 😄

Regulamin zakładu pracy

Jeden z obowiązków pracownika odnosi się do przestrzegania regulaminu zakładu pracy. Dokument ten jest wewnętrznym dokumentem danego przedsiębiorstwa. Jest on napisany po to, aby określić najważniejsze zasady dotyczące organizacji i porządku pracy w danej firmie. Zatem określa on także prawa i obowiązki pracownika. 

Regulamin pracy jest oczywiście znacznie niżej w hierarchii prawa niż Kodeks Pracy. Oznacza to, że zapisy w regulaminie nie mogą być w sprzeczności z Kodeksem. Często w sekcji dotyczącej praw i obowiązków powtarza on przepisy z Kodeksu Pracy. Regulamin może jednak mówić o innych prawach lub nakładać inne obowiązki na pracownika.

Dlatego koniecznie musisz się z nimi zapoznać.

W takim regulaminie może być np. wprowadzone prawo do premii, ale także obowiązek ubierania się zgodnie z określonym dress-codem. Za niestosowanie się do regulaminu mogą zostać nałożone rozmaite sankcje — od nagany, po odpowiedzialność sądową. 

Prawa i obowiązki w kontekście BHP

W Kodeksie Pracy zapisane jest prawo pracownika do pracy w bezpiecznych i higienicznych warunkach. Warto jednak wiedzieć o tym, że taki zapis znajduje się także w samej Konstytucji RP (Art. 66). 

Wiąże się to także z pewnymi obowiązkami związanymi z BHP. Otóż pracownik musi znać i stosować przepisy BHP. Ma obowiązek udziału w szkoleniu BHP — o którym więcej możesz przeczytać w artykule: Szkolenie BHP dla pracownika i pracodawcy — ile trwa? [karta szkolenia].

Z tą tematyką wiążą się takie obowiązki pracownika jak np.:

• dbanie o maszyny i urządzenia;
• dbanie o porządek w miejscu pracy;
• poddawanie się okresowym badaniom lekarskim;
• stosowanie odzieży roboczej (jeżeli charakterystyka pracy tego wymaga).

Dla pracodawcy tematyka BHP wiąże się z bardzo duża ilością obowiązków. To przede wszystkim:

• systematyczne szkolenia BHP dla każdego pracownika;
• zapewnienie bezpiecznych i higienicznych warunków pracy (w tym reagowanie na pojawiające się potrzeby w tym zakresie i dbać o spójną politykę) i zapewnienie przestrzegania przepisów BHP;
• zapewnienie wykonywania nakazów i zaleceń wydawanych przez społecznego inspektora pracy czy inne organy nadzoru;
• zapewnienie środków ochrony indywidualnej oraz odzieży roboczej;
• informowanie pracowników o niebezpiecznych sytuacjach i zagrożeniach dla zdrowia i życia w miejscu pracy;
• poinformowanie o wybraniu pracownika odpowiadającego za pierwszą pomoc czy ewakuację pracowników;
• zapewnienie pracownikowi pierwszej pomocy.

Widzisz zatem, że krótki przepis dotyczący przestrzegania zasad bezpieczeństwa i higieny w miejscu pracy wiąże się tak naprawdę z szerokim katalogiem praw i obowiązków.

Prawa i obowiązki pracownika a umowy cywilno-prawne?

Praktyka pokazuje, że możesz wykonywać pracę, nie będąc pracownikiem. Tak jest w przypadku zatrudnienia w ramach umów cywilno-prawnych czyli tzw. śmieciówek. Czy w takim wypadku także przysługują Ci prawa i obowiązki pracownika?

Niestety nie — w takim wypadku wszystkie zapisy z Kodeksu Pracy nie znajdują zastosowania. Umowy o dzieło czy umowy zlecenia są regulowane przez Kodeks Cywilny. 

W przypadku umowy zlecenia jako przyjmujący zlecenie masz obowiązek jego wykonania. Musisz także np. informować zleceniodawcę o postępach pracy. Z kolei zleceniodawca ma obowiązek zapłacić Ci za wykonanie zlecenia.

W przypadku umowy o dzieło — zakres praw i obowiązków także nie jest specjalnie obszerny. Masz obowiązek wykonać i wydać dzieło. Masz przy tym prawo do uzyskania wynagrodzenia (z możliwością jego podwyższenia w wyszczególnionych przypadkach) za wykonane dzieło. I to w zasadzie byłoby na tyle.

Pracownik na wypowiedzeniu — co z jego prawami?

Wypowiadasz umowę o pracę? W dalszym ciągu jesteś pracownikiem i przysługują Ci te same prawa i obowiązki. Co więcej — masz także kilka innych uprawnień, takich jak np.:

• dni wolne na poszukiwanie pracy — 3 dni w przypadku 3-miesięcznego wypowiedzenia lub 2 dni gdy okres wypowiedzenia jest krótszy. Możesz skorzystać z tego uprawnienia wyłącznie wtedy, gdy wypowiedzenie umowy nastąpiło z inicjatywy pracodawcy;
• ekwiwalent pieniężny urlopu — nie wykorzystałaś lub nie wykorzystałeś urlopu? W takim wypadku przysługuje Ci prawo do otrzymania jego finansowego ekwiwalentu;
• odprawy — jeżeli umowa o pracę jest rozwiązana z przyczyn leżących po stronie pracodawcy (np. likwidacja stanowiska pracy)

Więcej na temat wypowiedzenia umowy o pracę przeczytasz w artykule Wypowiedzenie umowy o pracę [wzór do pobrania]. Poradnik + przykłady.

Prawa i obowiązki pracownika — przykładowe zawody

Widzisz, że prawa i obowiązki pracownika są zarysowane w Konstytucji RP, dokładniej opisane w Kodeksie Pracy, lecz mogą być także rozszerzane w regulaminie zakładu pracy. Wspomniałam wcześniej, że w przypadku niektórych grup zawodowych można spotkać się z opisem praw i obowiązków także w odrębnych ustawach. Tak jest np. w przypadku pracowników ochrony oraz pracowników socjalnych.

Prawa i obowiązki pracownika ochrony

Ustawa z dnia 22 sierpnia 1997 r. o ochronie osób i mienia w Rozdziale 6 jasno przedstawia, jakie są prawa i obowiązki pracownika ochrony. Odnoszą się one jednak przede wszystkim do kompetencji na konkretnym stanowisku.

I tak — możesz się stamtąd dowiedzieć, że pracownik ochrony ma prawo do np.:

• legitymowania osób, aby określić ich tożsamość;
• ustalać uprawnienia osób do przebywania na obszarach chronionych;
• wezwania do opuszczenia chronionego obszaru;
• ujęcia osób, które stanowią zagrożenie dla życia lub zdrowia;
• używania lub wykorzystywania środków przymusu bezpośredniego.

A jak wyglądają obowiązki? Taki pracownik musi:

• mieć przy sobie legitymację i okazać ją na żądanie kontrolowanej osoby (chyba, że taka osoba w sposób oczywisty zagraża zdrowiu lub życiu);
• wykonywać polecenia osób reprezentujących instytucje państwowe lub samorządowe;
• brać udział w regularnych kursach doszkalających.

Jak widzisz — prawa i obowiązki pracownika ochrony są nierozerwalnie związane z jego kompetencjami. Nie miałyby one zastosowania do pracowników z innych branż — są opisane w sposób znacznie bardziej specjalistyczny. 😄

Prawa i obowiązki pracownika socjalnego

Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej w art 119. wskazuje zadania pracownika socjalnego. Możesz tam także odnaleźć jasno określone obowiązki takiej osoby. Pracownik socjalny ma obowiązek:

• kierowania się zasadami etyki zawodowej oraz dobrem osób i rodzin, którym służy;
• szanować godność i prawo do samostanowienia osób, którym służy;
• przeciwdziałać dyskryminacyjnym lub niehumanitarnym praktykom;
• informować osoby zainteresowane o dostępnych świadczeniach i formach pomocy;
• zachować w tajemnicy informacje uzyskane podczas wykonywanej pracy;
• podnosić swoje kwalifikacje.

Jak widzisz — w przypadku pracownika socjalnego, katalog obowiązków buduje pewien rodzaj etyki zawodowej. Także i w tym przypadku przepisy te nie miałyby zastosowania ogólnego do wszystkich pracowników.

Zbliżamy się do końca — mam nadzieję, że Cię nie zanudziłam. 😄 Przejdźmy jeszcze do listy Najczęściej Zadawanych Pytań, aby powtórzyć zdobytą wiedzę.

Prawa i obowiązki pracownika i pracodawcy — FAQ

Kilka słów na koniec

Liczę na to, że ten artykuł pomógł Ci w zrozumieniu praw i obowiązków pracownika i pracodawcy. Oczywiście pamiętaj o tym, że z tego typu uprawnień możesz korzystać wyłącznie wtedy, gdy masz podpisaną umowę o pracę. Niestety w przypadku umów cywilno-prawnych, nie przysługują Ci tego typu prawa.

Jednym z praw pracownika jest prawo do swobodnego wyboru pracy. A jak to wygląda u Ciebie? Może czujesz, że już czas na zmianę miejsca zatrudnienia?

Skorzystaj z naszego kreatora, żeby przygotować atrakcyjne CV, które przykuje uwagę rekruterów! 😄